รากสามสิบ สรรพคุณเด่น ๆ ของสมุนไพรตัวนี้ขึ้นชื่อเรื่องเป็นยาบำรุงสำหรับสตรี ซึ่งหลายคนอาจเคยเห็นสมุนไพรรากสามสิบแบบแคปซูลกันมาบ้าง แล้วรู้ไหมคะว่า ประโยชน์ของรากสามสิบ สมุนไพรตัวเด็ดนี้ไม่ได้มีดีแค่ช่วยคนอยากมีลูกเท่านั้น
รากสามสิบแท้จริงแล้วถูกเรียกหลายชื่อมาก ๆ เช่น สาวร้อยผัว จ๋วงเครือ (ภาคเหนือ) ผักชีช้าง ผักหนาม (ภาคอีสาน) สามร้อยราก สามสิบ ชีช้าง จั่นดิน หรือม้าสามต๋อน มีชื่อสามัญว่า Shatavari
ส่วนลักษณะต้นรากสามสิบเป็นไม้เลื้อยเนื้อแข็ง มีหนามแหลม มีเหง้าและรากใต้ดินคล้ายรากของต้นกระชาย ดอกมีขนาดเล็ก สีขาว แยกเป็นช่อ มีกลิ่นหอม เป็นต้นที่มีผลสดลักษณะกลม ผิวเรียบมัน และมีเมล็ดสีดำ
สรรพคุณรากสามสิบ
รากสามสิบถูกเปรียบให้เป็นพลังแห่งการฟื้นฟูความสาว (Female Rejuvenation) เป็นยาโบราณที่หมอแผนโบราณและแพทย์สมุนไพรใช้เป็นยาบำรุงสำหรับสตรีมาตั้งแต่อดีต ซึ่งก็นับเป็นที่มาของชื่อสาวร้อยผัว ชื่อเล่นอีกชื่อของรากสามสิบนั่นเอง โดยคนโบราณมักจะนำรากมาต้มกินหรือปั้นเป็นลูกกลอนกินกับน้ำผึ้ง ซึ่งบอกต่อ ๆ กันว่า จะช่วยบำรุงสตรีให้ไมว่าจะอายุเท่าไรก็มีลูกได้ง่าย
นอกจากนี้สมุนไพรรากสามสิบยังผ่านการวิจัยสรรพคุณมามากมาย โดยพบว่า รากสามสิบมีสรรพคุณทางเภสัชวิทยาตามนี้ติดตัวอยู่ด้วย
- ฤทธิ์ต้านเชื้อแบคทีเรียและเชื้อรา
- คลายกล้ามเนื้อมดลูก
- บำรุงหัวใจ
- ลดการอักเสบ
- แก้ปวด
- ยับยั้งเบาหวาน
- ปราบเซลล์มะเร็ง
- กระตุ้นภูมิคุ้มกัน
- ลดระดับไขมันเลือด
- ป้องกันกล้ามเนื้อหัวใจขาดเลือด
- ลดอาการหัวใจโตที่เกิดจากความดันโลหิตสูง
- มีฤทธิ์ใกล้เคียงฮอร์โมนเอสโตรเจน (ฮอร์โมนเพศหญิง)
- ช่วยสร้างสมดุลฮอร์โมนเพศหญิง
- ขับน้ำนม
- ช่วยให้การตกไข่สมบูรณ์
- ช่วยบำรุงกำลังท่านชาย
- เสริมความแข็งแรงของน้ำเชื้ออสุจิ
- ยับยั้งการเกิดแผลในกระเพาะอาหาร
- ลดอาการกรดเกินในกระเพาะอาหาร
- ยับยั้งพิษต่อตับ
- แก้ริดสีดวงทวาร
- ขับลม
- ขับปัสสาวะ
- ขับเสมหะ
- บำรุงเด็กในครรภ์
- แก้ตกเลือด
- รักษาโรคคอพอก
- แก้ปวดเมื่อย ครั่นตัว
- ฝนรากทาเป็นยาแก้พิษแมลงสัตว์กัดต่อยได้
- กระตุ้นประสาท ชูกำลัง
และด้วยสรรพคุณของรากสามสิบที่มีฤทธิ์ใกล้เคียงกับฮอร์โมนเอสโตรเจน คณะวิทยาศาสตร์การแพทย์ มหาวิทยาลัยพะเยาจีงได้ทำการศึกษาเรื่อง ผลของสารสกัดรากสามสิบต่อการป้องกันการสลายเนื้อกระดูกและอวัยวะสืบพันธุ์ ในหนูแรทที่ถูกตัดรังไข่ เนื่องจากเล็งเห็นว่า โรคกระดูกพรุนซึ่งมักจะเกิดกับเพศหญิงมากกว่าเพศชายนั้น มีสาเหตุหลักจากการลดลงของฮอร์โมนเอสโตรเจนภายหลังหมดประจำเดือน โดยได้ผลการทดลองมาว่า หนูที่ได้รับสารสกัดสมุนไพรรากสามสิบหลังจากถูกตัดรังไข่ มีน้ำหนักมวลกระดูกที่มากกว่ากลุ่มหนูถูกตัดรังไข่แต่ไม่ได้รับสารสกัดสมุนไพรรากสามสิบ
นอกจากนี้สารสกัดรากสามสิบยังไม่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในเยื่อบุโพรงมดลูก ดังนั้นจึงสรุปได้ว่า สารสกัดรากสามสิบอาจมีประสิทธิภาพในการป้องกันการสลายของเนื้อกระดูกในหนูทดลองได้ โดยไม่ส่งผลกระทบใด ๆ ต่ออวัยวะสืบพันธุ์ ทว่ายังคงต้องทดลองเพิ่มเติมเพื่อศึกษาว่า สารสกัดรากสามสิบจะมีผลกระทบใด ๆ กับอวัยวะอื่นหรือไม่
แม้ต้นรากสามสิบจะยังมีให้เห็นอยู่ในประเทศไทย แต่ก็ไม่จำเป็นต้องไปขุดหารากสามสิบมาต้มกินให้เหนื่อย เพราะปัจจุบันมีสารสกัดรากสามสิบในรูปแคปซูลมาให้เลือกซื้อมากมาย แต่ทั้งนี้ควรตรวจดูให้แน่ว่าแคปซูลรากสามสิบมีเครื่องหมายการค้าและได้รับการรับรองจากองค์การอาหารและยาหรือไม่
แต่หากใครสามารถหาต้นรากสามสิบสด ๆ ได้ จะนำมาต้มยากินเองเราก็มีสูตรยาสมุนไพรรากสามสิบมาให้ด้วยค่ะ
น้ำรากสามสิบ (สูตรดั้งเดิม)
ส่วนผสม
1. สมุนไพรรากสามสิบ ใช้ส่วนราก 2.5 กิโลกรัม
2. น้ำ 10 ลิตร
วิธีทำ
1. นำรากสามสิบมาล้างให้สะอาด
2. ปอกเปลือกและดึงไส้ออก
3. หั่นเป็นชิ้นเล็ก ๆ
4. ล้างให้สะอาดอีกครั้ง
5. ต้มน้ำให้เดือด
6. ใส่รากสามสิบ ลงในหม้อต้ม
7. เคี่ยวประมาณ 3 ชั่วโมง
8. ชิมรส และสามารถเติมน้ำตาลกรวดหรือใบเตยเพิ่มความหอมลงไปได้
รากสามสิบแช่อิ่ม
ส่วนผสม
1. สมุนไพรรากสามสิบ ใช้ส่วนราก 2.5 กิโลกรัม
2. น้ำตาลทราย 1.5 กิโลกรัม
3. น้ำ 5 ลิตร
วิธีทำ
1. นำรากสามสิบมาล้างให้สะอาด
2. ปอกเปลือกและดึงไส้ออก
3. หั่นเป็นชิ้นเล็ก ๆ
4. ล้างให้สะอาดอีกครั้ง
5. ต้มน้ำให้เดือด
6. เติมน้ำตาลทราย ลงในหม้อต้ม
7. เคี่ยวจนน้ำตาลทรายละลายหมด
8. ใส่รากสามสิบ
9. เคี่ยวต่อจนเป็นสีเหลืองทอง
เนื่องจากสมุนไพรรากสามสิบออกฤทธิ์คล้ายฮอร์โมนเอสโตรเจน ดังนั้นจึงจัดเป็นยาสมุนไพรที่ไม่ปลอดภัยนักต่อเพศหญิงที่มีความเสี่ยงโรคมะเร็งอยู่แล้ว เช่น ผู้ที่ป่วยเป็นโรคเนื้องอกในมดลูก (Uterine Fribrosis) หรือมีก้อนเนื้อในเต้านม (Fibrocystic Breast) เป็นต้น ดังนั้นไม่ว่าจะใช้สมุนไพรอะไรก็ควรปรึกษาแพทย์ก่อนจะดีที่สุดนะคะ
เห็นสรรพคุณรากสามสิบกันไปแล้วหลายคนเริ่มสนใจอยากหารากสามสิบมาบำรุงสุขภาพกันบ้าง แต่ก็อย่าลืมที่เตือนไว้นะคะ ก่อนซื้อแคปซูลรากสามสิบมากิน ควรตรวจสอบแหล่งที่มาและเครื่องหมายการค้า รวมทั้งการรับรองจากหน่วยงานที่น่าเชื่อถือด้วย
ขอขอบคุณข้อมูลจาก
สมุนไพรอภัยภูเบศร
ฐานข้อมูลสมุนไพร คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี
คณะวิทยาศาสตร์การแพทย์ มหาวิทยาลัยพะเยา
หน่วยปฏิบัติการวิจัยเคมีสารสนเทศ ภาควิชาเคมี คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์